یک آتشفشان ایرانی ۷۰۰ هزار سال پس از آخرین فوران خود بیدار شده است
آتشفشانی در جنوب ایران که تصور میشد حدود ۷۱۰,۰۰۰ سال خاموش بوده، نشانههایی از بیداری دوباره بروز داده است.
بر اساس پژوهشی تازه که در تاریخ ۷ اکتبر (۱۶ مهر) در مجله Geophysical Research Letters منتشر شد، ناحیهای در نزدیکی قله آتشفشان تفتان، طی ۱۰ ماه از ژوئیه ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴، حدود ۹ سانتیمتر بالا آمده است. این برآمدگی تاکنون فروکش نکرده و نشانگر افزایش فشار گاز در زیر سطح آتشفشان است.
به گفته پابلو گونزالس، آتشفشانشناس مؤسسه محصولات طبیعی و زیستفناوری کشاورزی وابسته به شورای ملی پژوهش اسپانیا (IPNA-CSIC) و نویسنده ارشد این مطالعه، یافتههای جدید نشان میدهند که تفتان نیازمند پایش دقیقتری است، زیرا پیشتر هیچگاه به عنوان خطری بالقوه برای ساکنان منطقه در نظر گرفته نمیشد. آتشفشانها، زمانی خاموش تلقی میشوند که از آغاز دوران هولوسن، یعنی حدود ۱۱,۷۰۰ سال پیش، هیچ فورانی نداشته باشند. با توجه به فعالیت اخیر، گونزالس معتقد است تفتان بهتر است «خفته» نامیده شود تا «خاموش».
او در گفتوگویی با وبسایت Live Science اظهار داشت: «این فشار در آینده باید به نحوی آزاد شود، یا بهصورت انفجاری یا آرامتر.» گونزالس گفت که هیچ دلیلی برای نگرانی از فوران قریبالوقوع وجود ندارد، اما تأکید کرد که باید نظارت بر این آتشفشان افزایش یابد.
آتشفشان تفتان با ارتفاع ۳,۹۴۰ متر، در جنوبشرقی ایران و در میان رشتهکوههایی قرار دارد که بر اثر فرورانش پوسته اقیانوس عربی در زیر قاره اوراسیا شکل گرفتهاند. در حال حاضر، این آتشفشان دارای سامانه زمینگرمایی فعال و شکافهای گوگردزا به نام فومارول است، اما هیچ مدرکی از فوران آن در دوران تاریخی انسان در دست نیست.
زمانی که محمدحسین محمدنیا، دانشجوی دکتری در مؤسسه IPNA-CSIC و از شاگردان گونزالس، در سال ۲۰۲۰ تصاویر ماهوارهای تفتان را بررسی کرد، نشانهای از فعالیت در آن مشاهده نکرد. با این حال، در سال ۲۰۲۳ گزارشهایی از انتشار گاز از این آتشفشان در شبکههای اجتماعی منتشر شد و بوی گوگرد حتی در شهر خاش، در فاصله حدود ۵۰ کیلومتری، احساس میشد.
محمدنیا دوباره به سراغ تصاویر ماهوارهای مأموریت Sentinel-1 متعلق به آژانس فضایی اروپا رفت که بهطور مداوم سطح زمین را پایش میکند. به دلیل موقعیت دورافتاده تفتان، هیچ سامانه پایش GPS در این منطقه نصب نیست و علاوه بر آن، ناامنی ناشی از فعالیت گروههای مسلح و درگیریهای مرزی میان ایران و پاکستان، دسترسی به آن را دشوار کرده است. بررسی تصاویر جدید نشان داد که زمین در نزدیکی قله اندکی بالا آمده است، امری که از افزایش فشار در لایههای زیرین حکایت دارد.
به گفته محمدنیا، منشأ این برآمدگی در عمقی بین ۴۹۰ تا ۶۳۰ متر از سطح زمین قرار دارد. اگرچه هنوز نمیتوان با قطعیت گفت چه رخ میدهد، اما پژوهشگران عواملی چون زمینلرزه یا بارش باران را در این پدیده بیتأثیر دانستهاند. مخزن ماگمای تفتان در عمقی بیش از ۳.۵ کیلومتر قرار دارد، یعنی بسیار پایینتر از منشأ تغییرات کنونی.
بر اساس تحلیلها، این تغییر ممکن است ناشی از دگرگونی در سامانه هیدروترمال زیر آتشفشان و تجمع گاز باشد، یا احتمالاً مقدار اندکی ماگما در زیر سطح جابهجا شده و باعث بالا آمدن گازها در لایههای سنگی شده است. این فرایند میتواند فشار در خلل و فرج و شکستگیهای سنگی را افزایش دهد و موجب تورم سطح زمین شود.
گونزالس در پایان تأکید کرد که مرحله بعدی این پژوهش شامل همکاری با دانشمندانی است که در زمینه پایش گازهای آتشفشانی فعالیت دارند. او گفت: «هدف این مطالعه ایجاد هراس در میان مردم نیست، بلکه هشداری است برای مقامات محلی ایران تا منابع لازم را برای بررسی دقیقتر این آتشفشان اختصاص دهند.»
