این آتشدان ۴۰۰ هزار ساله میتواند تاریخ بشر را بازنویسی کند
امروزه کمتر کسی میتواند بدون کبریت یا فندک آتشی روشن کند، اما یادگیری مهارت آتشافروزی یکی از مهمترین دستاوردهای تاریخ بشر بوده است. شواهد تازه نشان میدهد انسانها این توانایی را صدها هزار سال زودتر از آنچه پیشتر تصور میشد، به دست آوردهاند.
در پژوهشی که امروز در نشریه Nature منتشر شد، گروهی از محققان اعلام کردند قدیمیترین شواهد شناختهشده از آتشسازی در یک محوطهی پارینهسنگی در بارنهام انگلستان کشف شده است؛ شواهدی که قدمتی بیش از ۴۰۰ هزار سال دارند. این یافته نشان میدهد انسانها حدود ۳۵۰ هزار سال زودتر از برآوردهای پیشین انسانشناسان توانایی روشن کردن آتش را داشتهاند و این مهارت حیاتی بخش مهمی از تاریخ تکامل بشر را شکل داده است.
خط زمانی آتش
گرچه محوطههای باستانی در آفریقا نشان میدهند انسانها بیش از یک میلیون سال است که از آتش استفاده میکنند، اما تعیین دقیق زمان یادگیری روش روشن کردن آن همواره دشوار بوده است. به احتمال زیاد، انسانهای نخستین ابتدا آتش را از آتشسوزیهای طبیعی جمعآوری کرده و سپس بهتدریج آموختند چگونه آن را بهطور عمدی و کنترلشده روشن کنند.
پژوهشگران در مقاله نوشتند: «آتشسازی نوآوری منحصربهفردی در میان انسانهاست که از دیگر رفتارهای پیچیده مانند ساخت ابزار، فرهنگ نمادین و ارتباط اجتماعی متمایز است. استفادهی کنترلشده از آتش فرصتهای تازهای برای سازگاری فراهم کرد که تأثیرات عمیقی بر مسیر تکامل انسان داشت.» آنها افزودند: «مزایای این توانایی شامل گرما، محافظت در برابر شکارچیان، امکان پختوپز و ایجاد فضاهای روشن بود که به کانون تعاملات اجتماعی تبدیل شدند.»
پیش از این مطالعه، قدیمیترین شواهد آتشسازی از تبرهای دستی کشفشده در محوطههای نئاندرتالی شمال فرانسه به دست آمده بود که قدمتی حدود ۵۰ هزار سال داشتند. این ابزارها احتمالاً برای ایجاد جرقه با ضربه زدن به کانی پیریت استفاده میشدند. شواهد تازه شامل بخشی از خاک رس حرارتدیده با قدمت حدود ۴۱۵ هزار سال، تبرهای دستی سنگ چخماق شکستهشده بر اثر حرارت و دو قطعه کوچک پیریت آهنی است که احتمالاً توسط نخستین جوامع نئاندرتال برجای ماندهاند. دو مورد نخست نشان میدهند انسانها درون سکونتگاههای خود آتش را کنترل میکردند، اما وجود پیریت بهطور خاص نشانهای از آتشسازی عمدی است.
پیریت آهنی کانی طبیعیای است که هنگام ضربه زدن به سنگ چخماق جرقه تولید میکند و میتواند آتش روشن کند. از آنجا که پیریت در منطقهی پارینهسنگی بارنهام کمیاب است، پژوهشگران معتقدند انسانهای آن دوره میدانستند کجا باید آن را بیابند و چگونه از آن استفاده کنند و سپس آن را به محل سکونت خود آوردهاند. در طول چهار سال، تیمی به سرپرستی نیک اشتون (Nick Ashton)، مدیر موزه بریتانیا، و راب دیویس (Rob Davis)، مدیر پروژه، نشان دادند که خاک رس توسط آتشسوزی طبیعی گرم نشده است. آزمایشهای ژئوشیمیایی دماهایی بیش از ۷۰۰ درجه سلسیوس را آشکار کردند که نشاندهندهی استفادهی مکرر از آتش در همان نقطه است. این یافتهها وجود یک آتشدان یا اجاق را تأیید میکنند که بارها مورد استفاده قرار گرفته است.
با این حال، سگولن واندولده (Ségolène Vandevelde)، باستانشناس دانشگاه کبک اشاره کرد که تیم پژوهشی شواهد فیزیکی مستقیمی از استفادهی پیریت و تبرهای دستی برای روشن کردن آتش نیافته است؛ شواهدی که میتوانست اثبات قطعی آتشسازی توسط انسانهای آن دوره باشد. این مطالعه نشان میدهد انسانهای ساکن بارنهام توانایی ساخت و کنترل آتش را داشتهاند و این تغییر رفتاری میتوانسته نقشی مهم در رشد مغزهای بزرگتر و تواناییهای شناختی پیشرفتهتر ایفا کند. به بیان دیگر، به نظر میرسد این انسانهای باستانی بیش از ۴۰۰ هزار سال پیش رفتارهای پیچیدهای انجام میدادند، آن هم در دورهای که اندازهی مغز آنها به مغز انسانهای امروزی نزدیک میشد.
زمانی که انسانهای اولیه میتوانستند آتش را از آتشسوزیهای طبیعی جمعآوری کنند، مجبور بودند آن را تا مدتها حفظ نمایند. اما توانایی روشن کردن آتش در هر زمان و مکان به آنها آزادی بیشتری داد؛ آنها میتوانستند هر زمان که نیاز داشتند آتش بیفروزند و مکان سکونت خود را آزادانهتر انتخاب کنند. پژوهشگران توضیح دادند: «ظهور این توانایی فناورانه مزایای اجتماعی و سازگاری مهمی به همراه داشت، از جمله امکان پخت غذا در هر زمان بهویژه گوشت که قابلیت هضم و دسترسی به انرژی را افزایش میداد و احتمالاً برای تکامل مغز انسانهای اولیه حیاتی بود.»
دسترسی به آتش همچنین باعث شد انسانها بتوانند طیف گستردهتری از مواد غذایی را با ایمنی بیشتری مصرف کنند و احتمالاً به توسعهی فناوریهایی مانند ساخت چسب برای ابزارهای دستهدار کمک کرد؛ فناوریهایی که خود میتوانستند در رشد رفتاری انسان نقش داشته باشند. افزون بر این، کنترل آتش، گرما و لایه حفاظتی فراهم کرد و امکان زندگی در محیطهای سردتر و سختتر را به وجود آورد.
اما این پایان ماجرا نیست! یافتههای این پژوهش با محوطههای مهمی در بریتانیا، فرانسه و پرتغال همراستا است و نشان میدهد آتش بین ۵۰۰ تا ۴۰۰ هزار سال پیش اهمیت بیشتری برای انسانهای اولیه پیدا کرد. شاید دلیل این اهمیت آن بود که آنها سرانجام توانستند خودشان آتش را روشن کنند و این توانایی نقطهی عطفی در تاریخ تکامل بشر شد.
